Özet
Avrupa Çevre Ajansı’nın (EEA) “Bioeconomy: Unlocking Opportunities for Innovation” başlıklı raporu, biyolojik kaynakların sürdürülebilir yönetimi ve ekonomik sistemlere entegrasyonu konusunda kritik bir perspektif sunmaktadır. Bu makale, söz konusu raporu analiz ederek biyoekonominin yalnızca lineer bir üretim-tüketim modeli değil, azami ölçüde döngüsel bir sistem olarak kurgulanması gerektiğini savunmaktadır. Ayrıca Türkiye için uygulanabilir stratejik öneriler geliştirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: biyoekonomi, döngüsel ekonomi, Avrupa Çevre Ajansı, sürdürülebilirlik, Türkiye
Biyoekonomi, biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımını ve biyolojik süreçlerin ekonomik sistemlere entegrasyonunu hedefleyen çok boyutlu bir kavramdır. Avrupa Çevre Ajansı (EEA, 2024), biyokütle üretimi ve tüketiminin Avrupa genelinde ekolojik kapasiteyi aştığını, mevcut tüketim düzeylerinin ancak %50’sinin bölgesel biyolojik kapasiteyle karşılanabildiğini vurgulamaktadır. Bu durum, hem çevresel baskıları hem de dışa bağımlılığı artırmaktadır.
EEA raporuna göre inşaat, gıda ve ulaştırma sektörleri başta olmak üzere beş temel sektör, Avrupa’nın çevresel ve iklimsel yüklerinin yaklaşık %30’unu oluşturmaktadır. Bu sektörler aynı zamanda biyoekonomi dönüşümü için en yüksek potansiyele sahip alanlardır (EEA, 2024).
Rapor ayrıca 23 yenilikçi uygulamayı değerlendirmiş ve bunların atıkların yeniden kullanımı, biyokimya üretimi, biyobazlı yapı malzemeleri ve gıda zincirinde sürdürülebilirlik gibi alanlarda döngüsel ekonomiye katkı sağladığını belirtmiştir. Ancak toprak kullanımı, biyolojik çeşitlilik kaybı ve sosyal eşitsizlik gibi risklerin yönetilmesi gerektiği de açıkça ifade edilmektedir (EEA, 2024).
Bu bağlamda biyoekonominin yalnızca üretimi artırma odaklı değil, döngüsel sistemleri azami düzeyde geliştiren bir paradigma olarak kurgulanması zorunludur. Aşağıda, raporun bulgularından hareketle döngüsel biyoekonomi hedefi doğrultusunda öneriler geliştirilmiştir.
Biyoekonomi literatüründe son yıllarda “circular bioeconomy” kavramı öne çıkmaktadır (Bugge et al., 2016; D’Amato et al., 2020). Lineer modellerde biyolojik kaynaklar doğadan alınıp işlendikten sonra atık hâline gelirken, döngüsel modellerde bu atıklar yeniden üretim süreçlerine dâhil edilerek hem çevresel baskı azaltılır hem de ekonomik değer yaratılır. Avrupa Yeşil Mutabakatı da bu döngüsellik ilkesini biyoekonomi politikalarının merkezine yerleştirmiştir (European Commission, 2018).
Türkiye’nin biyokütle potansiyeli ve tarımsal çeşitliliği, döngüsel biyoekonomi için önemli bir altyapı sunmaktadır. Ancak mevcut politikalar çoğunlukla enerji üretimi ve biyoyakıtlar üzerine yoğunlaşmakta, biyolojik çeşitlilik ve sosyoekonomik kapsayıcılık boyutları yeterince dikkate alınmamaktadır (Kaya & Yıldız, 2023). Bu nedenle EEA raporunun vurguları, Türkiye için stratejik yönlendirmeler barındırmaktadır.
1. Atıktan Değer Üretimi:
EEA’nın örnek gösterdiği yenilikler, tarımsal ve kentsel atıkların biyokimya, tekstil ve yapı sektörlerine yeniden kazandırılabileceğini göstermektedir. Türkiye’de de tarımsal atıkların (ör. fındık kabuğu, zeytin çekirdeği) biyoplastik üretiminde kullanılmasına yönelik pilot projeler geliştirilebilir.
2. Biyoçeşitlilik ve Ekosistem Koruması:
Biyoekonomi projelerinin biyolojik çeşitlilik kaybını artırmaması için toplama limitleri ve ekosistem temelli yönetim planları zorunludur. Özellikle Karadeniz kıyılarında deniz yosunu yetiştiriciliği gibi alternatif uygulamalar değerlendirilebilir.
3. Bölgesel İş Birliği:
EEA raporu, Kuzey ve Güney Avrupa arasında eşitsizlikler olduğunu vurgulamaktadır. Türkiye, AB ile bölgesel biyoekonomi iş birliklerini artırarak fonlara erişim ve bilgi paylaşımını güçlendirebilir.
4. Ekonomik Teşvikler ve İş Modelleri:
Yerel biyorefinery sistemlerinin kurulması için düşük faizli krediler ve vergi indirimleri sağlanmalıdır. Topluluk destekli biyopazarlama modelleri teşvik edilmelidir.
5. Yönetmelik ve Etiketleme:
Biyo-bazlı ürünlerin güvenilir sertifikalandırılması, tüketici güveni için gereklidir. Türkiye’de ulusal bir “Biyoetiket” sistemi kurulabilir.
6. Araştırma ve Veri Paylaşımı:
EEA’nın “Knowledge Centre for Bioeconomy” benzeri veri merkezleri, Türkiye’de üniversite-sanayi iş birliğiyle kurulmalıdır.
7. Sosyal Kapsayıcılık:
Kırsal bölgelerde istihdam yaratacak biyoekonomi projeleri, göçü azaltıcı ve bölgesel kalkınmayı destekleyici etkilere sahiptir.
EEA’nın (2024) raporu, biyoekonominin çevresel, ekonomik ve sosyal boyutları arasında denge kuran bir model olarak kurgulanması gerektiğini ortaya koymaktadır. Türkiye için bu bulguların anlamı açıktır: biyoekonomi ancak azami döngüsellik ilkesiyle sürdürülebilir hâle gelebilir.
Önerilen stratejiler (atıktan değer üretimi, ekosistem temelli yönetim, bölgesel iş birliği, teşvik mekanizmaları, sertifikalandırma, veri merkezleri ve sosyal kapsayıcılık) Türkiye’nin biyoekonomi potansiyelini artırırken çevresel baskıları azaltacaktır. Böylece, sadece ekonomik büyüme değil, aynı zamanda ekolojik denge ve sosyal adalet de sağlanmış olacaktır.
Bugge, M. M., Hansen, T., & Klitkou, A. (2016). What is the bioeconomy? A review of the literature. Sustainability, 8(7), 691. https://doi.org/10.3390/su8070691
D’Amato, D., Droste, N., Allen, B., Kettunen, M., Lähtinen, K., Korhonen, J., … Toppinen, A. (2020). Green, circular, bio economy: A comparative analysis of sustainability avenues. Journal of Cleaner Production, 256, 120729. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2020.120729
European Commission. (2018). A sustainable bioeconomy for Europe: Strengthening the connection between economy, society and the environment. https://research-and-innovation.ec.europa.eu
European Environment Agency. (2024). Bioeconomy: Unlocking opportunities for innovation in the bioeconomy. https://www.eea.europa.eu/en/analysis/publications/bioeconomy-unlocking-opportunities-for-innovation-in-the-bioeconomy
Kaya, B., & Yıldız, S. (2023). Türkiye’de biyokütle potansiyeli ve döngüsel ekonomi perspektifi. Çevre ve Sürdürülebilirlik Dergisi, 5(2), 45–62.
Adem Bilgin
English
German
Russian
Arabic